Vasilis Zografos
“Missing”
1st meeting: Sunday, 30th August—morning
I am introduced to the recent works of Vasilis Zografos during a visit at his studio. Parts of Greek traditional costumes—veils, hats, skirts, and vests—and fragmented figures of the dancers themselves build up a traceable theme for works unfinished. Monochromatic and neutral backgrounds lacking connotations are complemented by the absence of faces, poses, or gestures that are only hinted at. For a painter who clearly belongs to the western tradition, I am left wondering, as to how this preoccupation with the theme of ‘Greek-traditional’ has come about.
He reveals that it all happened by accident while watching a live traditional dance performance. Up until that point he had kept a discreet distance from spectacles of the sort, let alone engaging in them in any way. But this time he is taken aback by what is happening to him. The costumes, prominently featured as links of an unbreakable dancing chain, bring a train of thoughts and inspirations; and with his work in the back of his mind, he is seduced. The strangeness of the costumes, the paradox inherent in them, when seen in this different light strike him and deeply move him.
I am thinking that the dancers form part of a ‘sacred’ ritual, where the continuous group action, completely in tune in terms of rhythm and movement, communicates and exorcises human instincts. In their costumes and in this atmosphere that can only be described as total togetherness, the dancers act as transmitters and receivers of an energy that is ‘free’ yet clearly outlined and defined. Each member of the circle, each link of the chain, forms part of a larger, closed electrical circuit. What is awoken from the depths of one person’s soul instantly leaks out as current through everyone else. The discipline of the steps and grips of the dancers leads to a burst of personal but also collective redemption.
The observation and investigation of the different facets of Greek tradition inevitably leads to thoughts on possible associations and correlations with the present. Team operation, collaboration, respect, tolerance, creativity, co-existence and sharing, as well as a sense of belonging—all of these are elements of social coherence that perhaps did in the past characterize Greek society, but are now under threat, and are gradually becoming extinct, amidst self-absorption and egotism. Tradition and its means of expression are stripped of the human values and social qualities they once served or represented. As a result, they are now seen as a sort of out-dated folklore to be ridiculed, or even considered to be the means of nationalist propaganda. There’s something vital missing from the way we perceive a costume and the way we use it, and generally from the way that we look at tradition and heritage. For this series of works, the artist’s motive stems from his personal need to carefully redefine this relationship from scratch.
2nd meeting: Monday, 14th September—afternoon
Two weeks later, I once again find myself in Vasilis’ studio. The dancers’ feet are still hazy but they are now behind a blue filter. Only a very subtle contour remains around the faces of the mannequins, while it is the garment that is highlighted—as a sort of shell—as well as the jewellery. He has also made a start on a series of smaller works where he appropriates themes by 19th c. philhellene painters.
These works become a good opportunity for us to discuss the idea of the ‘Greek’ and the numerous definitions of ‘Greekness’ but also the notion of Hellenism in today’s culture, which seems to lack a sense of clear identity. Vasilis Zografos reveals that he does in fact act more as a ‘western’ painter. He observes the Greek element and tries to appropriate it, mostly through the act and process of painting. It seems as if he explores the details of the narrative in a way a western artist who empathizes with folklore exoticisms would. He feels a kinship towards Greeks, but not ‘Greek’ per se.
It is, after all, true that as a nation, as a society, and as a people we have lost the coherency that is necessary in order to behave and operate in a coordinated manner, ‘in chorus’. More often than not we copy and uncritically, unconsciously even, adopt that which comes from abroad, failing to assimilate the new as novel. The old is considered old-fashioned and is often completely rejected. The traditional costumes are cut off from their material content and become empty vessels in spectacles that are as odd and unfamiliar as they are comical.
The ties that bind, the sense of continuity between past and present are lost and as a result the old seems distant and unapproachable, while the new lacks depth and substance. It’s like a patient in therapy being cut off from his personal and collective history, lacking mnemonic traces, yet still trying to achieve self-awareness. Impossible! It’s imperative that what is missing is found; it must be articulated and become memory.
3rd meeting: Tuesday, 20th October—evening
In our last meeting—once again in the studio—the works are nearly finished. The filter has become darker, ocean blue and at certain areas grey. The hint remains traditional-Greek but the way this has been translated into the work is now contemporary and familiar. My mind is flooded with thoughts of the sense of ‘magic’ hidden in a costume and the fascination of a dance in process—regardless of its origin and social context. My eyes are drawn to a woman’s faceless veil and I wonder about all the hidden desires, the innermost thoughts and investments, all the manifests that were not permitted and are reflected in this single image! No matter how varying these manifests across the different eras or societies, their power still remains in any case the same.
Vasilis Zografos confides in me that working on these pieces and completing them proved to be a cathartic process. Vasilis feels that through the act of painting, he attempted to dismiss his own awkwardness and original denial towards anything considered traditional and that he ultimately managed to change his mind about his own personal experiences. By keeping a distance from his own experiences the artist became—through his compositions—a communicator and an ambassador of a new condition. Leaving the field open to multiple interpretations, free associations and emotional investments, he transgresses the ethnographic theme and restores our own relationship with tradition by completing himself what has been ‘missing’!
Eri Tzavela
Psychologist / Psycho-therapist
Vasilis Zografos
“Missing”
1η συνάντηση: Κυριακή, 30 Αυγούστου-πρωί
Καλεσμένη στο εργαστήρι του Βασίλη Ζωγράφου γίνεται η πρώτη μου γνωριμία με τις πρόσφατες ζωγραφικές του συνθέσεις. Μέρη από ελληνικές παραδοσιακές στολές-πέπλα, καπέλα, φούστες και γιλέκα-αλλά και μέλη χορευτών με φορεσιές είναι θεματικά ανιχνεύσιμα αλλά ζωγραφικά ημιτελή. Μονοχρωματικά και ουδέτερα φόντα χωρίς συνδηλώσεις, απουσία προσώπων, πόζες ή χειρονομίες που υπονοούνται. Αναρωτιέμαι, πώς άραγε προκύπτει η ενασχόληση ενός “δυτικού” ζωγράφου με το “Greek-traditional”;
Ο ίδιος μου αποκαλύπτει πως έγινε τυχαία και ενώ παρακολουθούσε ζωντανά ένα παραδοσιακό χορευτικό δρώμενο. Ως τότε η επαφή του με ανάλογα θεάματα, πόσο μάλλον η εμπλοκή του σε τέτοιες εκδηλώσεις, ήταν πάντα από ηθελημένη απόσταση. Αυτή τη φορά όμως ο ζωγράφος ξαφνιάζεται με ό,τι του συμβαίνει. Τα κοστούμια, προβεβλημένα στοιχεία μιας άρρηκτης χορευτικής αλυσίδας, του δημιουργούν συνειρμούς και γίνονται φορείς σκέψης και έμπνευσης-κάτι που εικαστικά τον παρασύρει. Η παραδοξότητα των στολών, ιδωμένη από εντελώς διαφορετική οπτική γωνία, τον καθηλώνει και τον συγκινεί.
Οι χορευτές καθίστανται μέλη μιας “ιερής” τελετουργίας, σκέφτομαι, όπου η συνεχής ομαδική δράση, πλήρως συντονισμένη σε επίπεδο ρυθμού και κίνησης, κοινωνεί και ξορκίζει ανθρώπινα ένστικτα. Σε ατμόσφαιρα απόλυτης ομοθυμίας και φορώντας τη στολή τους, λειτουργούν ως πομποί και δέκτες μιας ενέργειας “ελεύθερης” και ταυτόχρονα σαφώς οριοθετημένης. Κάθε μέλος του κύκλου, κάθε κρίκος της αλυσίδας, αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου, κλειστού ηλεκτρικού κυκλώματος. Ό,τι ξυπνάει από το βάθος της ψυχής ενός ατόμου διαρρέετε αυτόματα ως ρεύμα σε όλους τους υπόλοιπους. Η πειθαρχία των δοσμένων, μετρημένων, ρυθμικών βημάτων ή κρατημάτων οδηγεί σε ένα είδος οίστρου προσωπικής αλλά και ομαδικής λύτρωσης.
Η παρατήρηση και η διερεύνηση μορφών της ελληνικής παράδοσης αναπόφευκτα γεννά σκέψεις συσχέτισης με το σήμερα. Η ομαδική λειτουργία, η συνεργασία, ο σεβασμός, η δημιουργία, το μοίρασμα και η συνύπαρξη, η αίσθηση του ανήκειν-όλα-είναι στοιχεία συνοχής που ίσως παλαιότερα να χαρακτήριζαν περισσότερο την ελληνική κοινωνία ενώ σήμερα βάλλονται και σταδιακά εκλείπουν εν μέσω ατομισμού και εγωπάθειας. Η παράδοση και τα εκφραστικά της μέσα απογυμνώνονται από ανθρώπινες αξίες και κοινωνικές ποιότητες τις οποίες υπηρετούσαν ή πρέσβευαν. Κατά συνέπεια αντιμετωπίζεται πλέον ως «φολκλόρ», συχνά από μια σκοπιά ψυχρής γελοιοποίησης ή ακόμη και ως μέσο εθνικιστικής προπαγάνδας. Κάτι πολύ ουσιαστικό λείπει αναμφίβολα από τον τρόπο αντίληψης και χρήσης ενός κοστουμιού και από το τρόπο γενικά που αντιμετωπίζουμε την παράδοση. Για τη συγκεκριμένη σειρά έργων, το κίνητρο του ζωγράφου πηγάζει από τη δική του ανάγκη να προσδιορίσει εκ νέου τη σχέση αυτή ακριβώς.
2η συνάντηση: Δευτέρα, 14 Σεπτεμβρίου-απόγευμα
Δύο εβδομάδες αργότερα βρίσκομαι ξανά στο εργαστήρι του Βασίλη. Τα πόδια των χορευτών παραμένουν ασαφή ενώ το φίλτρο είναι πλέον μπλε. Στα μανεκέν έμεινε μόνο ένα ανεπαίσθητο περίγραμμα προσώπου ενώ τονίζεται το ρούχο-ως κέλυφος-και τα κοσμήματα. Κάποια μικρού μεγέθους έργα με ζωγραφικά παραθέματα φιλελλήνων ζωγράφων του 19ου έχουν έναρξη…
Τα έργα αυτά δίνουν εύλογη αφορμή για συζήτηση μαζί του αναφορικά στην έννοια του “ελληνικού”, στους πολλαπλούς προσδιορισμούς της ελληνικότητας αλλά και στον ελληνισμό του σήμερα που φαίνεται να έχει έλλειμμα ταυτότητας. Ο Βασίλης Ζωγράφος μου αποκαλύπτει πως-εκ των πραγμάτων-δρα περισσότερο ως “δυτικός” εικαστικός. Παρατηρεί το ελληνικό στοιχείο και προσπαθεί να το οικειοποιηθεί κυρίως μέσω της ζωγραφικής διαδικασίας. Μοιάζει δηλαδή να επεξεργάζεται τις αφηγηματικές λεπτομέρειες παρόμοια με έναν δυτικό καλλιτέχνη που συμπάσχει απέναντι σε λαϊκότροπους εξωτισμούς. Νιώθει λοιπόν σαν φίλος των Ελλήνων αλλά όχι “Έλληνας” ακριβώς.
Είναι άλλωστε γεγονός ότι ως έθνος, ως κοινωνία και ως λαός απωλέσαμε την αναγκαία συνοχή έτσι ώστε να λειτουργούμε συντονισμένα σαν “εν χορώ”. Τις περισσότερες φορές κοπιάρουμε και υιοθετούμε άκριτα ό,τι προέρχεται από έξω, χωρίς συνείδηση και δίχως να αφομοιώνεται το νέο ως νεωτερικό. Το παλιό αντιμετωπίζεται στείρα ως παλιακό και συχνά απορρίπτεται εντελώς. Τα παραδοσιακά κοστούμια αποκόπτονται απ’ το καθ ύλην περιεχόμενό τους και γίνονται κενοί φορείς σε δρώμενα ανοίκεια και κωμικά.
Οι συνεκτικοί ιστοί και η συνέχεια μεταξύ παρελθόντος και παρόντος έχουν χαθεί με συνέπεια το παλιό να μοιάζει μακρινό και ψυχρό ενώ το νέο να στερείται βάθους και ουσιαστικής ύπαρξης. Σαν ένας θεραπευόμενος σε ψυχανάλυση να αποσυνδέεται από την προσωπική του ιστορία και από το παρελθόν και να επιχειρεί με αυτόν τον τρόπο να γνωρίσει τον εαυτό του δίχως μνημονικά ίχνη. Αδύνατον! Αυτό που λείπει πρέπει να βρεθεί οπωσδήποτε-οφείλει να γίνει λόγος και “ανά-μνηση”.
3η συνάντηση: Τρίτη, 20 Οκτωβρίου-βράδυ
Στην τελευταία μας συνάντηση-στο εργαστήρι και πάλι-τα έργα είναι σχεδόν τελειωμένα. Το φίλτρο έγινε πιο σκούρο, μπλε του ωκεανού και σε περιοχές γκρι. Το ίχνος παραμένει παραδοσιακό-ελληνικό αλλά η αίσθηση της αποτύπωσης είναι πλέον σύγχρονη και οικεία. Στο μυαλό μου έρχονται σκέψεις πάνω στη “μαγεία” που κρύβει ένα κοστούμι και στη σαγήνη που εκπέμπει ένα εν εξελίξει χορικό-το οποιοδήποτε και ανεξαρτήτως προελεύσεως ή κουλτούρας. Εστιάζω σε ένα γυναικείο πέπλο χωρίς πρόσωπο και αναρωτιέμαι πόσες άραγε κρυφές επιθυμίες, πόσες απαγορεύσεις και πόσες μύχιες επενδύσεις αντανακλώνται σε αυτή την εικόνα! Σε κάθε περίπτωση, όσο διαφορετικές κι αν είναι από εποχή σε εποχή ή από κοινωνία σε κοινωνία, η δύναμη τους παραμένει η ίδια.
Ο Βασίλης Ζωγράφος μου εκμυστηρεύεται ότι η πορεία δημιουργίας και ολοκλήρωσης των έργων αποτέλεσε ένα είδος κάθαρσης για τον ίδιο. Ο Βασίλης, νιώθει ότι μέσω της ζωγραφικής διαδικασίας επιχείρησε να ξορκίσει τη δική του αμηχανία και την αρχική του άρνηση για οτιδήποτε παραδοσιακό και πως κατάφερε εν τέλει να αλλάξει ματιά απέναντι σε δικές του εμπειρίες. Κρατώντας απόσταση από τα καθαυτά προσωπικά βιώματά του, ο καλλιτέχνης έγινε-μέσω των συνθέσεών του-κοινωνός και πρεσβευτής μιας νέας συνθήκης. Αφήνοντας το πεδίο ανοιχτό για πολλαπλές ερμηνείες, για ελεύθερους συνειρμούς και ψυχικές επενδύσεις, υπερβαίνει τη λαογραφική θεματική και αποκαθιστά τη σχέση μας με την παράδοση συμπληρώνοντας ο ίδιος “αυτό που λείπει”, ακριβώς!
Έρη Τζαβέλα
Ψυχολόγος / Ψυχοθεραπεύτρια
Οκτώβριος 2015